Hoe grof de opmerking ook is, Harryhausen films (zo worden ze genoemd) verdienden over het algemeen goed geld aan hun investeringen. In realistische termen: hoe geweldig hij ook was als artiest, als Harryhausens films geen geld hadden opgebracht, zou je dit nu niet lezen. Simpel gezegd, de filmindustrie is gewoon dat -- een industrie -- en die biedt niet al te veel tweede kansen. Omdat hij het de eerste keer goed deed en geld opbracht voor investeerders, hebben we nu het genre van de reuzenmonsters. Harryhausens eerste solofilm als animator was THE BEAST FROM 20,000 FATHOMS in 1953. De film was een onafhankelijk project, opgenomen voor $210.000 en verkocht aan Warner Bros. voor $400.000, die nog eens $200.000 in publiciteit stak. De film bracht echter meer dan 5 miljoen dollar op bij de eerste release en nog veel meer aan extra inkomsten naarmate de jaren verstreken en films werden heruitgebracht, op VHS, DVD en nu Blu-Ray. Het financiële succes van die film lanceerde het genre van de reuzenmonsters en inspireerde niet alleen toekomstige Harryhausen-creaties zoals IT CAME FROM BENEATH THE SEA en 20 MILLION MILES TO EARTH, maar ook een reeks reuzeninsecten-, hagedissen- en monsterfilms die in vergelijking het genie van Harryhausen verraden. Tot op zekere hoogte kunnen we Harryhausen zelfs zien als de toevallige vader van het daikaiju-genre. Het verhaal gaat dat toen GODZILLA-producent Tomoyuki Tanaka's voorgestelde film IN THE SHADOW OF GLORY niet doorging, hij geïnspireerd werd om zijn eigen gigantische monsterfilm te maken, deels vanwege de internationale financiële triomf van THE BEAST FROM 20,000 FATHOMS. Zonder Harryhausen was er misschien nooit een Godzilla, Rodan of Mothra geweest, of de miljoenen dollars die ze hebben opgebracht. Harryhausen perfectioneerde de beweging in stop motion. Harryhausens belangrijkste bijdrage aan film is niet door één personage of film, maar door zijn gave om beweging zorgvuldig weer te geven met fysieke, levenloze modellen. Zijn dinosaurussen, monsters en fantastische wezens bewegen zoals we dat zouden verwachten in een echte fysieke omgeving. Dit zorgt voor geloofwaardigheid, dat is zeker, maar meer dan dat, het zorgt ervoor dat de toeschouwer de hele wereld, inclusief het verhaal en de menselijke personages, gemakkelijk accepteert. We zien dit al in zijn werk in MIGHTY JOE YOUNG. Terwijl zijn mentor, Willis O'Brien van KING KONG, de “technische schepper” was, schatte Harryhausen dat ongeveer 85% van de animatie zijn werk was. In veel opzichten overtreft Joe Kong als voorbeeld van stop motion. Vergelijk bijvoorbeeld Kong's beklimming van het Empire State Building met Mighty Joe's passage in de boom aan het einde van de film. Beiden stoppen onderweg en maken geloofwaardige gebaren, maar Joe's lichaam zwaait natuurlijker, wat een realistisch gewicht suggereert en de vloeiende natuurlijke beweging die echte apen bezitten. Het gevoel van zwaartekracht en natuurlijke beweging werd belangrijker naarmate de filmtechnologie zich ontwikkelde en het publiek geavanceerder werd. Denk bijvoorbeeld aan het belang van de juiste beweging in een vliegend wezen -- we zien vogels, insecten en vleermuizen de hele tijd, dus we weten intuïtief hoe ze werken. Harryhausens harpijen, de Roc en zijn verschillende pterodactyls laten zien dat ze omhoog gaan als de vleugels snelheid maken en dat ze doorzakken als ze hun slag laten zakken. In werkelijkheid deed niemand -- zelfs Willis O'Brien niet -- dit zo consequent goed en door een nieuwe standaard te zetten, maakte Harryhausen verhalen mogelijk die anders niet te vertellen waren door ons onder te dompelen in de realiteit van de wereld waar we getuige van zijn omdat de fysica van die wereld de fysica van de onze is. Harryhausen veranderde levenloze modellen in personages. Als bijproduct van dit realisme bereikte Harryhausen iets nog opmerkelijkers -- hij transformeerde zijn modellen in personages met uitdrukkingen, gebaren, motivaties en identiteiten... zelfs als dat onderwerp een dinosaurus of monster was. Het beste voorbeeld is misschien wel zijn geliefde Ymir uit 20 MILLION MILES TO EARTH. Harryhausen-fans zijn vaak poëtisch over deze film, maar om eerlijk te zijn heeft hij een van de slechtste dialogen en acteerprestaties uit het hele jaren 50 “Monster on the Loose” genre, en dat zegt veel. Zelfs de redelijk getalenteerde William Hopper en Joan Taylor worden gehinderd door houten lijnen en een toneelachtige ensemblecast. En Pepe, de door Texas geobsedeerde faux-Italiaanse zwerver, is ondraaglijk slecht. Maar niemand herinnert zich dit echt van de film omdat de Ymir de echte ster is. We volgen zijn (of haar?) geboorte, gevangenschap, kwelling, zoektocht naar vrijheid en uiteindelijke onplezierige einde, niet het liefdesverhaal of de gevechtsdwang. De Ymir had een antropomorf lichaam dat reageerde zoals het menselijk lichaam zou reageren op aanvallen, maar hij had ook een gezicht met net genoeg menselijke gelijkenissen om ons in staat te stellen ons emotioneel te hechten aan zijn verhaal. In wezen werd de Ymir Harryhausens Kong en de subtiele animatie onthult meer van het genie van Harryhausen. In zijn autobiografie, An Animated Life, schreef Harryhausen: “Hoewel deze wezens altijd moeten sterven, moeten ze sterven met een vleugje pathos.” Dit was duidelijk een deel van zijn filosofie als artiest en hij paste de lessen die hij had geleerd van acteerlessen toe op de creatie van zijn personages. Zelfs Gwangi en de Rhedosaurus vertonen deze karakterkwaliteiten, waardoor de films nog steeds weerklank vinden. Harryhausen begreep hoe een film een verhaal moest vertellen. Het is vandaag de dag misschien moeilijk te geloven, een tijd waarin geluid in films over het algemeen speciaal wordt gemixt om overheersend te zijn en slechte verhaallijnen, oninteressante personages en visuele clichés te compenseren, maar in de begindagen van de overgang naar “talkies” woedde er een zeer serieus debat over de vraag of cinema met geluid überhaupt wel cinema was. Het kijken naar een film zonder geluid, vooral zonder tussentitels of zelfs een geluidsspoor, bevordert een heel andere mentale ervaring bij de toeschouwer. Een ander niveau van betrokkenheid dat meer puur “filmisch” is. Als animator begreep Ray Harryhausen het filmische. Tot op zekere hoogte zijn de meeste van zijn scènes gebaseerd op visuele vertelling. Maar kijk eens naar wat waarschijnlijk zijn echte meesterwerk is: ONE MILLION YEARS B.C., een film zonder echte dialoog. Hoewel we het “diegetische” geluid van de dinosaurussen hebben en een behoorlijke hoeveelheid percussieve muziek, is de film zo dicht bij een pure visuele ervaring als je kunt krijgen na de opkomst van de talkie. Zijn dinosaurusgevechten woeden meerdere minuten aan een stuk en hun stoten en pareren, sprongen en tuimelingen nemen het scherm in beslag door middel van verschillende soorten opnamen -- van breed naar medium naar close-up; van breed naar omgekeerd perspectief; opnamen ingekaderd door rotsspleten en gebladerte op de voorgrond. Dit geeft aan dat Harryhausen niet alleen een technische prestatie leverde, maar ook een filmtaal gebruikte en het is een voorbeeld waarom John Landis hem vaak een echte auteur noemde. Harryhausen activeerde de “kindergeest. Harryhausens films hebben het zeldzame vermogen om volwassenen en kinderen op hetzelfde niveau aan te spreken. Tegenwoordig worden kinderfilms meestal ontworpen om er iets in te hebben “voor de volwassenen”, maar dat is niet hetzelfde als het creëren van een parallelle aantrekkingskracht. Wat we het meest missen van onze kindertijd als we ouder worden, is de enorme vrijheid van geest die gepaard gaat met spelen en verwondering. Harryhausen wist, meer dan welke andere animator (of regisseur of producent) uit zijn tijd, hoe hij dat moest aanspreken. En het is belangrijk omdat fantasie, en zijn tweelingbroer, sciencefiction, onze geest uitnodigen om zich weer te openen, om de wereld te zien op een mythische en metaforische manier die een serotonine vrijmakend effect heeft op de geest. Met andere woorden, fantasie kan vreugde opwekken als een drug, en stop motion in de handen van de meester heeft dat mogelijk gemaakt voor een hele generatie toekomstige filmmakers. In de hommage documentaire, THE HARRYHAUSEN CHRONICLES, erkende Harryhausen dit door te zeggen dat fantasie eigenlijk een soort droomwereld is en wat we willen is een interpretatie, geen realisme: “Stop motion geeft mij die toegevoegde waarde van een droomwereld die je niet kunt vangen als je het te echt probeert te maken. En dat is toch de essentie van fantasie? Het transformeren van de werkelijkheid naar de verbeelding.” Merk op dat Harryhausen er niet voor pleit om de verbeelding om te zetten in werkelijkheid, maar eerder om de grondstoffen van de werkelijkheid te nemen en ze te verheffen tot fantasie. Als ik hier een persoonlijke noot mag plaatsen: enkele jaren geleden, na het bekijken van THE VALLEY OF THE GWANGI met mijn zoon, die toen een tiener was, merkte ik op dat CGI natuurlijk een realistischer soort special effects bood. Mijn zoon antwoordde: “Ja, Harryhausens werk is niet zo realistisch, maar het is wel cool.” Hij benadrukte het woord “cool” op een manier die het uitdrukte als een superieure kwaliteit en een product van verbeelding en genialiteit.
